DART doorstart coaching

Onderpresteren betekent: minder laten zien dan je eigenlijk in huis hebt. Bij hoogbegaafde volwassenen gebeurt dat vaker dan je zou denken. Niet omdat ze niet willen, maar omdat de omstandigheden niet aansluiten.

Soms is er te weinig uitdaging, waardoor iemand afhaakt of zich verveelt. Soms zijn de verwachtingen juist te hoog, en ontstaat er faalangst of uitstelgedrag. Ook perfectionisme, gevoeligheid voor prikkels, of een gebrek aan herkenning kunnen een rol spelen.

Het resultaat: iemand die van binnen weet dat er meer zit, maar dat niet (meer) laat zien. Dat kan frustrerend zijn, en op termijn zelfs leiden tot een bore-out of verlies van zelfvertrouwen.

Niet iedereen die weinig doet, onderpresteert. Soms is het gewoon geen zin. Maar bij onderpresteren wringt er iets van binnen. Er is frustratie, twijfel, het gevoel dat er meer in zit dan eruit komt. Dat verschil zie je niet altijd aan de buitenkant, maar het maakt in de beleving een wereld van verschil.

Executieve functies zijn de regelfuncties van het brein. Ze zorgen voor overzicht, planning, impulsbeheersing, flexibiliteit en doelgericht gedrag. In de praktijk gaat het om het vermogen om informatie te organiseren, keuzes te maken, taken af te ronden en aandacht te richten of verleggen. Deze functies ontwikkelen zich over tijd en zijn sterk afhankelijk van context, belasting en interne motivatie.

Bij volwassenen met een hoog cognitief profiel kunnen executieve functies opvallend aanwezig zijn—scherp, strategisch, snel. Tegelijkertijd kunnen ze ook kwetsbaar zijn. Denk aan uitstelgedrag, moeite met structuur, of het verliezen van overzicht bij complexe taken. De combinatie van snelle verwerking en een gevoelig systeem kan zorgen voor frictie tussen denken en doen.

Executieve functies zijn geen vast gegeven. Ze worden beïnvloed door stress, prikkels, autonomie en zingeving. Wat in één setting soepel verloopt, kan in een andere context vastlopen. Inzicht in deze functies biedt ruimte om gedrag niet alleen als ‘discipline’ of ‘wilskracht’ te zien, maar als onderdeel van een breder neuropsychologisch profiel.de beleving een wereld van verschil.

Hooggevoeligheid is een eigenschap waarbij prikkels dieper binnenkomen en langer blijven hangen. Geluiden, emoties, sfeer, sociale signalen—het systeem registreert meer, sneller en intenser. Dat kan prettig zijn (details vallen op, nuances worden gezien), maar ook vermoeiend (drukte, chaos, ruis).

Bij volwassenen uit zich dat vaak in een scherp observatievermogen, een voorkeur voor rust en overzicht, en een zekere gevoeligheid voor onuitgesproken dynamiek. In combinatie met een hoge mate van denken of analyseren kan het behoorlijk vol worden vanbinnen. Niet per se problematisch, wel iets om rekening mee te houden.

Multipotentialiteit verwijst naar het vermogen om meerdere interesses en talenten te ontwikkelen, vaak op uiteenlopende terreinen. Het kenmerkt zich door een brede nieuwsgierigheid, snelle conceptuele verwerking en een voorkeur voor variatie. Er is geen vaste richting, maar een dynamisch profiel.

Bij volwassenen met een hoog cognitief potentieel komt multipotentialiteit regelmatig voor. De combinatie van snelle informatieverwerking en een brede interessebasis leidt tot een gevarieerd loopbaanpad, naast de gebaande paden denken en een voorkeur voor complexe vraagstukken.

Multipotentialiteit beïnvloedt hoe loopbanen vorm krijgen. In plaats van één specialisatie ontstaat er vaak een reeks van inhoudelijke keuzes, elk passend bij een fase, interesse of context. De variatie is geen afwijking van de norm, maar een weerspiegeling van een breed en dynamisch potentieel.

Hoogbegaafd én een leer- of ontwikkelingsuitdaging: dat is wat we bedoelen met “dubbel bijzonder.” Denk aan iemand met een uitzonderlijk denkvermogen, maar ook dyslexie. Of een creatief brein dat worstelt met prikkelverwerking. Het is geen tegenstelling, maar een complex profiel dat vraagt om nuance.

Het lastige? De ene kant verbergt vaak de andere. De begaafdheid maskeert de uitdaging (“ze redt zich wel”), of de uitdaging overschaduwt het talent (“hij heeft extra hulp nodig”). En zo wordt het geheel niet gezien—alleen de helft.

Dubbel bijzonder zijn betekent dat talent en kwetsbaarheid in hetzelfde systeem huizen. Het ene versterkt het andere, maar kan het ook in de weg zitten. Het profiel is grillig, gelaagd, en vaak niet direct zichtbaar. Wat aan de oppervlakte verschijnt, is zelden het hele verhaal.

Sommige kenmerken van hoogbegaafdheid komen op het eerste gezicht overeen met klachten voor psychiatrische aandoeningen zoals ADHD en autisme. Bijvoorbeeld ADHD. Doordat hoogbegaafde mensen snel denken versnelt hun hele wezen. Mensen met ADHD zijn ook vaak drukker en sneller in hun handelen en spraak dan de gemiddelde mens. Een ander voorbeeld is autisme. Veel hoogbegaafde mensen hebben een zeer sterk rechtvaardigheidsgevoel. Hoogbegaafde mensen kunnen erg geagiteerd/boos/geëmotioneerd worden om dingen die zij niet rechtvaardig vinden. Dit gaat soms over ogenschijnlijk kleine, onbelangrijke dingen. Zoals dat het klasgenootje in groep 4 (weer) een beloning krijgt wat niet logisch is in het oog van het hoogbegaafde kind. Het kind reageert daar dan (voor de omgeving) buitenproportioneel heftig reageren op. Hetzelfde beeld zie je dan in de zakelijke omgeving terugkomen. Dat herkent men vaak als autisme, in plaats van rechtvaardigheidsgevoel.

Een misdiagnose is niet zeldzaam. Het is een teken dat het referentiekader niet breed genoeg was. Door anders te kijken, vallen patronen soms alsnog op hun plek—niet als afwijking, maar als een ander soort profiel.

Het model over het zijnsluik beschrijft dat hoogbegaafdheid bestaat uit twee componenten: het cognitieve luik (intellectuele capaciteiten) en het zijnsluik. Dat laatste verwijst naar persoonskenmerken die vaak samengaan met hoogbegaafdheid, zoals intensiteit, gevoeligheid, een sterk rechtvaardigheidsgevoel, kritische ingesteldheid en een diepere beleving van emoties en ervaringen.

Deze kenmerken kunnen invloed hebben op hoe iemand zich voelt, denkt en gedraagt in verschillende contexten. Bijvoorbeeld: moeite met oppervlakkige gesprekken, snel overprikkeld raken, of zich anders voelen dan leeftijdsgenoten. Het zijnsluik helpt om deze ervaringen beter te begrijpen en te erkennen als onderdeel van hoogbegaafdheid.

De Poolse psycholoog Kazimierz Dabrowski ontwikkelde de theorie van positieve desintegratie, een persoonlijkheidsmodel dat stelt dat innerlijke conflicten en emotionele intensiteit juist kunnen bijdragen aan persoonlijke groei.

Volgens Dabrowski verloopt ontwikkeling niet altijd harmonieus, maar juist via periodes van desintegratie—momenten van twijfel, verwarring of crisis. Deze fases kunnen leiden tot een herwaardering van waarden, meer zelfinzicht en uiteindelijk een authentieker persoonlijkheid.

Binnen deze theorie spelen overprikkelbaarheden een centrale rol: verhoogde gevoeligheden op vijf gebieden. Deze worden vaak gezien bij hoogbegaafde personen en vormen volgens Dabrowski geen belemmering, maar juist een bron van ontwikkelingspotentieel:

• Psychomotorisch – constante innerlijke onrust, behoefte aan beweging of snelle actie
• Emotioneel – diepe empathie, intens verdriet bij onrecht of lijden van anderen
• Intellectueel – eindeloos vragen stellen, denken in meerdere lagen tegelijk
• Zintuiglijk – gevoeligheid voor geluid, licht, geur of texturen
• Verbeeldend – rijke fantasie, dagdromen, sterke innerlijke belevingswereld

Hoewel Dabrowski’s theorie veel erkenning krijgt binnen de context van hoogbegaafdheid en persoonlijke groei, is er ook kritiek. Zo wordt de theorie als moeilijk toetsbaar beschouwd: de concepten zijn abstract en lastig empirisch te onderbouwen. Daarnaast plaatsen sommige onderzoekers vraagtekens bij het idee dat psychische ontregeling noodzakelijk zou zijn voor ontwikkeling. Niet iedereen herkent zich in dat uitgangspunt, en het roept discussie op over wat gezonde groei precies inhoudt.

In 2007 kwamen twintig experts samen om een eigentijdse omschrijving van hoogbegaafdheid te formuleren. Niet alleen over IQ, maar over de mens als geheel. Het resultaat: het Delphi-model.

Volgens dit model is een hoogbegaafde: “Een snelle en slimme denker, die complexe zaken aankan. Autonoom, nieuwsgierig en gedreven van aard. Een sensitief en emotioneel mens. Intens levend. Hij of zij schept plezier in creëren.”

Het model benoemt zes gebieden die vaak sterk ontwikkeld zijn:

• Doen – creatief, initiatiefrijk, scheppend
• Denken – snel, scherp, analytisch
• Voelen – intens, genuanceerd, gevoelig
• Willen – nieuwsgierig, gedreven, van binnenuit
• Zijn – zelfstandig, eigenzinnig, authentiek

Het model pretendeert niet dé definitie te geven, maar biedt een taal om over hoogbegaafdheid te spreken. Geen vast omlijnd profiel, maar een verzameling kenmerken die vaak samen voorkomen. Het helpt om patronen te herkennen, zonder mensen in hokjes te duwen. Want hoe hoogbegaafdheid eruitziet, verschilt per persoon.